1 - معنای لغوی : عده‌ای ریشه واژه‌ی بیات را ترکی می‌دانند و آن را به معنای غم یا غمگین ویا نام قبیله‌ای از قبایل ترکمن دانسته‌اند و عده‌ای اصل آن را از واژه «بیاد» می‌دانند. مانند: بیاد خداوند متعال.
2 - گستردگی و پیشینه : بیات از جمله مقامات گسترده‌ی عربی است، که کاربرد زیادی نیز دارد. برخی آن را به یکی از طریقه‌های صوفیه‌ی ایران و باباطاهر نسبت می‌دهند. گستردگی که این مقام دارد در سایر مقامات به چشم نمی‌خورد. و این خصیصه باعث شده است که غالباً در قبل و بعد و یا در خلال هر مقامی بتوان به مایه بیات منتقل شد. حسن آغاز و انجام تلاوت نیز با این مقام است. در موسیقی ایرانی بیات در ابعاد وسیعتر کاربرد داشته و از آهنگهای قدیمی ایران است. مقام بیات رکن اصلی قرائت به شمار می‌رود و همین ویژگی بارز است که آن را از سایر مقامات متمایز می‌گرداند. باتوجه به اینکه قاری در این مقام از پائین‌ترین گام صوتی شروع می‌کند و به مرور به گام‌های بالاتر وارد می‌شود. ضرورتاً زیرنغمه‌های متنوع و بیشتری در داخل این مقام مورد استفاده قرار می‌گیرد. به طوری که به سهولت نمی‌توان تمامی گام‌ها را پشت سر هم ارائه نمود و نیاز به نغمه‌ها و گوشه‌های متنوعی است.
3 - کیفیت آهنگ : این مقام یکی از زیباترین مقامات از نظر لطافت، حزن معنوی و وسعت گوشه‌ها و گستردگی است. به همین مناسبت آن را «امالنغمات و یا مادر نغمات» می‌گویند. برخی از گوشه‌های آن حالت حب، عشق و الفت دارد. این مقام آهنگی است بسیار نرم و دلنشین که از آن برای ایجاد آرامش اولیه و پذیرش آهنگهای بعدی استفاده می‌شود.
4 - موضوع آیات : این مقام علاوه بر شروع و فرود تلاوت، در «آیات دعا، حکایات، اندرزها» به کار برده می‌شود و همچنین «آیات توحید، اسماء و صفات الهی، نبوت عامه و خاصه، عقاید، اخلاق، معاد و مومنین» را در این مقام اجرا می‌نمایند.
5 - تاثیرات : الف) آرامش همراه با غم، ب) آگاه ساختن شنونده، ج) صحبت از احوالات گذشتگان را می‌توان بعنوان تاثیرات این مقام برشمرد. همچنین این مقام در ذهن حالت وقار، عظمت، بزرگی، تسلط و سنگینی را ایجاد می‌کند.
6 - جایگاه اجرا : عموم قاریان تلاوت خود را با مقام بیات آغاز می‌کنند. زیرا تنها مقامی است که در سه سطح «بیات شروع»، «بیات توسط» و «بیات فرود» تلاوت می‌گردد. نحوه‌ی شروع اساتید متفاوت است. به طور کلی می‌توان به سه گروه اشاره نمود. گروه اول: مانند استاد شحات‌انور، بیات را در شروع به کار گرفته سپس وارد مقامهای بعدی می‌شود و در میان تلاوت خود و یا در پایان آن به اجرای محدوده‌های بیات می‌پردازد و عموماً تلاوت خود را با آن به پایان می‌رساند. گروه دوم : همچون مصطفی اسماعیل، تمامی محدودهای آن را به صورت مبسوط اجرا، و عموماً از طریق زیرشاخه‌های فرود، تلاوت خود را به پایان می‌رسانند. گروه سوم : همچون عبدالباسط و عبدالعزیز حصان در هر موقعیتی از تلاوت که اراده کنند این مقام را به خوبی اجرا می‌نمایند.
7 - گوشه‌ها و نغمه‌های فرعی : در مقام بیات نغمات فرعی بسیاری دیده می‌شود که در بین هرکدام از آن‌ها به راحتی می‌توان از مقام بیات بیات به مقام دیگری منتقل شد، برای مثال از نغمه‌ی «رمل» می‌توان وارد «صبا» شد. از نغمات فرعی آن می‌توان به نغمه‌های «لامی، صافی، مصری، حسینی، دشتی، علی، ابراهیمی، کرد، ترک، دوکا، شور، ندا، رمل، مصیر» اشاره نمود. همچنین برخی نغمات دیگر را نیز در این مقام بیان نموده‌اند از جمله «نهفت، بیات شور، عشیران»
8 - قاریان برتر : از جمله قاریانی که در مقام بیات دارای تسلط و مهارت کم‌نظیری هستند می‌توان اساتید مصطفی اسماعیل، عبدالباسط، منشاوی، عبدالفتاح شعشاعی، حصان و محمد رفعت را نام برد.
