چکیده
ماه مبارک رمضان ارزشمندترین مقطع زمانی در طول سال است که خداوند روزه گرفتن را بر مسلمین واجب نموده است و بر اساس احادیث نبوی هر عبادت در این ماه ثواب هفتصد برابر نسبت به سایر ماه‌ها دارد. اوج این عظمت را می‌توان در شب قدر مشاهده نمود که قرآن آن را برتر و بهتر از هزار ماه دانسته است، از این رو شناخت اهمیت و ارزش این ماه برای آمادگی روحی بسیار ضروری است، علاوه بر این عبادت سازنده و مؤثر در این ماه نیازمند دانستن احکام آن است تا فرد مسلمان با آگاهی از احکام فقهی و شرعی بتواند علاوه بر روزه گرفتن از برکات معنوی آن نیز بهره‌مند گردد.
این مقاله بر آن است تا ضمن بیان ویژگی‌ها و ارزش و قداست رمضان، به احکام روزه بپردازد و خواهران و برادران مسلمان را با آن آشنا نماید.
اصل مقاله
مقدمه
ماه مبارک رمضان سایه خیر و برکت. ماه نزول قرآن، ماه مغفرت و آمرزش، ماه جود و کرم، ماه بخشش و نیکوکاری، ماه ایثار و از خود گذشتگی، ماه جهاد و کوشش، ماه سعی و تلاش، ماه رحمت و سازندگی و ماه ضیافت الله است.
رمضان ماه تهذیب نفس، کسر شهوت، غلبه و چیره شدن بر نفس، ماه صبر و استقامت و بالاخره ماه خودسازی و اصلاح جامعه است. این ماه دانشگاه انسان‌سازی است؛ بله رمضان دانشگاه علمی و عملی، آموزشی و پرورشی و تربیتی و اصلاحی است.
تلاوت قرآن، حضور به موقع در نمازهای پرفیض جماعت، مشارکت در نمازهای تراویح و قیام، شرکت در کلاس‌های آموزشی ویژه رمضان، حضور در مجالس معنوی روح‌افزای مولودخوانی، تشکیل جلسات قرآن‌خوانی دوره‌ای در مساجد و مراکز دینی و منازل، از مهم‌ترین برنامه‌های رمضان است که شخص مسلمان خود را به درگاه احدیت مقرّب می‌سازد.
«مَن أدرَکَ رَمَضَانَ فَلَم یُغفَرلَهُ وَ مَاتَ أبعَدَهُ اللهُ فَقُل آمِین فَقُلتُ آمِین
کسی که رمضان را درک نماید و سبب آمرزش گناهانش نگردد، و از دنیا بدون استفاده از ماه مبارک رمضان برود، خداوند او را از رحمتش دور گرداند؛ جبریل گفت: بگو آمین، گفتم آمین».[1]
بشارت به قدوم رمضان
رسول اکرم (ص)، اصحاب و یاران گرامی خود را به قدوم رمضان و آمدن آن بشارت می‌داد و می‌فرمودند: رمضان ماه پر خیر و برکت در راه است، خداوند متعال روزه‌داری این ماه را بر شما ای امت اسلام، فرض و واجب نموده، شبی در رمضان وجود دارد که ثواب و پاداش عبادت یک شب آن بهتر از ثواب و پاداش هزار ماه است، کسی که از ماه رمضان محروم گشت بی‌گمان از همه خوبی‌ها محروم گشته است».[2]
و نیز فرمودند: چون رمضان آید، دروازه‌های بهشت گشوده و دروازه‌های دوزخ بسته گردد و شیاطین به زنجیر کشیده می‌شوند».[3]
رمضان، میدان مسابقه در اعمال نیک
پیامبر عظیم‌الشأن اسلام (ص) بهترین اسوه و الگو برای امت اسلامی است. آن حضرت (ص) بخشنده‌ترین انسان‌ها بود. راوی می‌گوید: رسول الله (ص) در ماه مبارک رمضان بر جود، کرم، احسان، نیکوکاری، بخشش و صله‌رحم خود می‌افزودند و جود و کرمش فراگیرتر از باد وزنده بود؛ و نیز در ماه مبارک رمضان قرآن را با جبرئیل (ع) مرور می‌کردند و در آخرین رمضان عمر شریفش دو بار قرآن کریم را با جبرئیل (ع) مرور کردند.[4]
مرور قرآن یعنی قرآن‌خوانی دوره‌ای که چند نفر با هم به ترتیب، قرآن می‌خوانند و دیگران استماع می‌کنند. خوشبختانه این شیوه قرآن‌خوانی هنوز در بسیاری از مساجد بلاد اسلامی پررنگ و به قوت خود باقی است هر چند در بعضی از مساجد کم رنگ و یا متأسفانه متروک شده است.
رمضان باعث کفاره گناهان
رمضان مانند حج و عمره و نماز جمعه و جماعت سبب آمرزیده شدن گناهان می‌شود. در حدیث صحیح آمده است:
خواندن نمازهای پنج‌گانه با جماعت و حضور در نماز جمعه و عمره تا عمره آینده و رمضان تا رمضان آینده و... باعث کفاره گناهان کوچک انسان می‌گردد.[5] البته گناهان بزرگ با توبه نصوح بخشوده می‌گردد.
ثواب روزه بی‌نهایت مضاعف
در حدیث قدسی[6] آمده است: تمام کردار بنی‌آدم چند برابر می‌گردد؛ هر حسنه‌ای بین ده تا هفتصد برابر پاداش داده می‌شود به جز روزه که بی‌نهایت مضاعف می‌گردد؛ چون روزه عبادت ویژه‌ای است که به خدا وابسته و تنها خداوند متعال از حالت روزه‌دار مطلع و آگاه است.[7] از این رو خداوند متعال فرموده است: روزه‌دار به خاطر رضایت من، آب و غذا را ترک کرده است، پس پاداش روزه‌اش به خود من بر می‌گردد، و بر حسب نیت پاک و اخلاص او، ثواب روزه‌اش بی‌نهایت مضاعف می‌گردد.[8]
در حدیث دیگری آمده: کسی که با انگیزه ایمانی و اخلاص عمل، رمضان را روزه بگیرد، گناهان گذشته او بخشوده می‌شود».[9]
مضاعف شدن روزه بر چه اساسی است؟
روزه تنها ترک خوراک و آب نیست، بلکه روزه شرعی و حقیقی و قانونمند اسلامی همان روزه‌ای است که به اضافه ترک آب و غذا، یک انقلاب درونی که سازندگی دارد در شخص روزه‌دار ایجاد گردد و خود را از هر نوع آلودگی و گناه دور سازد و به عبارت دیگر روزه‌ای همراه با ترک غذا و آب از تمام گناهان، نافرمانی‌ها، آزارها و... دست بشوید و تمام اعضای او روزه‌دار باشد، چنین روزه‌ای مقبول درگاه حق‌تعالی قرار می‌گیرد، و ثواب بی‌نهایت برای روزه‌دار محقق می‌گردد.
در حدیث صحیح آمده است: آن کس که در هنگام روزه‌داری گفتار حق را رها کند و گواهی ظالمانه بدهد، روزه او مورد قبول درگاه حق‌تعالی قرار نگیرد و خداوند متعال هرجی برای او نمی‌بیند که خوراک و آب را رها کند، چرا که حقیقت روزه مقصود است نه نخوردن و نیاشامیدن.[10] بنابراین روزه حقیقی روزه‌ای است که بازدارنده و سازندگی داشته باشد و چنین روزه‌ای که سازندگی دارد، ثواب و پاداش بسیاری دارد.
قداست رمضان
رمضان بهار عمر و بهترین فرصت مناسب برای اصلاح خود و جامعه اسلامی است که کلیه مکلفان به طور مشترک به عبادت روزه مشغول و برای کسب معنویات و جبران گذشته بسیج و هماهنگ می‌شوند، مسلمانی که نسبت به رمضان دید منفی داشته باشد و از برنامه‌های ویژه این ماه پر خیر و برکت فاصله بگیرد و حتی با کمال جرأت در انظار عمومی تظاهر به روزه‌خواری کند، مثل اینکه به زبان حال خود می‌گوید: ای ملت مسلمان من از شما جدا و بی‌زار گشته‌ام و با این شعار ننگین علیه خود اعلام جنایت و جرم می‌کند. این امر مستوجب تعزیر و عقوبت است. بر مسئولان لازم است که به طور جدی با چنین منکراتی مبارزه کنند و بر فرد‌فرد مسلمان واجب شرعی است که در ریشه‌کن کردن منکرات، حکومت اسلامی را یاری کنند.
ویژگی‌های ماه مبارک رمضان
ماه مبارک رمضان ویژگی‌هایی دارد که به مهم‌ترین موارد آن اشاره می‌کنیم:
از بین دوازده ماه سال تنها «رمضان» در قرآن کریم ذکر شده است.
رمضان مختص امت اسلامی است.
ثبوت هلال رمضان نسبت به روزه‌داری با یک شاهد عادل، ممکن است، در صورتی که برای ثبوت ماه‌های دیگر و یا ثبوت رمضان نسبت به غیر روزه حداقل دو شاهد عادل لازم است.
مضاعف شدن ثواب روزه رمضان و هر روزه مستحب دیگر.
استغفار فرشتگان برای روزه‌داران تا هنگام افطار.
مستحب بودن نماز ویژه رمضان به نام نماز تراویح.
گشوده شدن دروازه‌های بهشت و بسته شدن دروازه‌های دوزخ و به زنجیر کشیده‌شدن شیاطین در ماه رمضان.
آراسته شدن بهشت و اعلام آمادگی آن برای پذیرایی از روزه‌داران هر ساله در ماه مبارک رمضان صورت می‌گیرد.
وجود شب قدر در شب‌های رمضان.
10. وجوب پرداخت زکات فطر از خصایص و ویژگی‌های رمضان است.
سنت‌های روزه
برای روزه‌دار سنت است موارد زیر را رعایت نماید:
تناول غذای سحر و تأخیر در آن هر چند دیرتر باشد بهتر است تا میان سحری و اذان صبح فاصله زیاد نباشد که به خواب رود و از نماز جماعت صبح محروم گردد.
تعجیل در افطار بعد از غروب کامل آفتاب.
افطار کردن بر چند دانه رطب یا خرما.
خواندن دعای افطار:
«اللّهُمَّ لَک صُمتُ وَ عَلَی رِزقِکَ أفطَرتُ، وَ بِکَ آمَنتُ وَ عَلَیکَ تَوَکَّلتُ ذَهَبَ الظَّمَأُ، وَ أبتلّتِ العُرُوقُ، وَ ثَبتَ الأجرُ ان شاءَ الله
خدایا برای تو روزه گرفتم و بر روزی تو افطار کردم و به تو ایمان آوردم و بر تو توکل کردم. تشنگی از بین رفت و رگ‌ها سیراب شد و به خواست خدا پاداش ثابت گردید».[11]
پرهیز از چیزهایی که با اهداف روزه مغایرت دارد مانند:
غیبت، خبرچینی، سخن بیهوده و... زیرا این اعمال در همه حالت حرام است و شایسته نیست روزه‌دار ثواب عبادت روزه‌اش را با دروغ، غیبت، و... باطل و ناقص سازد.
احسان و صدقه دادن به خویشاوندان مستحق، همسایگان، فقرا، مسکینان و...
مشغولیت به کارهای نیک، دانش‌اندوزی، تلاوت قرآن، یاد خدا و صلوات بر پیامبر و آل اطهار و یاران برگزیده و راستینش.
اعتکاف یا ماندن در مسجد به قصد طاعت و عبادت.
آداب روزه
شخص مسلمان برای دست‌یابی بیشتر و بهتر به معنویات، لازم است که خود را کاملاً برای روزه‌داری آماده کند. با رعایت نکات زیر بهتر می‌توان این آمادگی را به دست آورد:
آمادگی کامل برای روزه‌داری، یعنی به بهانه‌های مختلف مانند: تمارض، خود را به مریضی زدن و با اظهار کسالت و ناراحت خود را از نعمت‌های روزه‌داری محروم ننماید.
احکام فقه و روزه را دقیقاً فرا گیرد و در کلاس‌های درس که در شب‌های رمضان تشکیل می‌گردد، شرکت نماید تا روش صحیح روزه‌داری را بداند و بدان عمل نماید.
اعتکاف و حضور در نمازهای پنج‌گانه و شرکت در نماز تراویح و تلاوت قرآن و نماز قیام تا بهره‌های معنوی را کسب نماید.
حلم و بردباری که از اهداف مهم روزه است را اخلاق خود سازد و با کسی درگیر نشود و ناسزا نگوید.
اگر ناسزایی شنید، جواب نگوید، شایسته روزه‌دار نیست که بد را به بدی پاسخ دهد، بلکه بگوید: «من روزه‌ام».[12]
افطاری را برای فقرا، در حد توانایی‌اش فراهم نماید. در حدیث است: «هر کس روزه‌داری را افطار دهد، مانند ثواب روزه او اجر دارد».[13]
در نفقه دادن به خانواده، آسان گیرد و دست باز داشته باشد، به شرطی که جنبه اسراف نداشته باشد. تا همه مردم این ماه مبارک را به شادی و بی‌نیازی بگذرانند.
برخی از احکام مهم روزه
روزه رمضان رکن مهم مسلمانی است که منکر آن کافر و تارک آن فاسق و گناه‌کار است.
روزه بر هر فرد مسلمان که توانایی بر روزه‌داری داشته باشد واجب و فرض عین است.
روزه بر زن در حالت حیض و نفاس واجب نیست و در آن حالت روزه درست نیست و حرام است و بعد از رمضان در حالت پاکی قضای آن واجب است.
حدوث حیض و نفاس، چنانکه در مفطرات روزه در بند 17 می‌آید، روزه را باطل می‌سازد.
اگر به وسیله قرص ضد حاملگی که برای زن ضرر نداشته باشد و تجویز شود و حیض زن از موعد مقرر به تأخیر افتد، روزه گرفتن در چنین روزهایی که عادتش به تأخیر افتاده، واجب و درست است.
روزه بر بیماری که قدرت روزه گرفتن را ندارد واجب نیست، اگر امید به بهبودی دارد، پس از شفا یافتن قضا می‌گیرد و اگر بیماری مزمن است و امید به بهبودی ندارد، باید در برابر هر روز فدیه «طعام به مسکین» دهد. (650 گرم برنج)
مریضی که بیماری مزمن دارد و یا سالمندی که توانایی بر روزه گرفتن را ندارد در حکم برابرند، یعنی از روزه معاف شرعی‌اند و در اِزی هر روز فدیه می‌دهند.
زن باردار و زن شیرده در حکم روزه چهار حالت دارند:
الف: هرگاه هیچ نوع زیانی در اثر روزه‌داری به ایشان و فرزندشان نرسد، لازم است روزه بگیرند و رخصتی در ترک روزه را ندارد.
ب: هرگاه زیان متوجه خود زن شود و جنین یا طفل زیان نبیند، حق افطار را دارد و قضا لازم می‌گردد.
ج: هرگاه در اثر روزه‌داری جنین یا طفل زیان ببیند، حق افطار دارد و علاوه بر قضا، فدیه نیز لازم می‌گردد.
د: هرگاه «مادر و فرزند» هر دو زیان ببینند، فقط قضا لازم می‌گردد و فدیه لازم نمی‌شود.
مسافری که سفرش 16 فرسنگ[14] یا بیشتر باشد و سفر او برای معصیت نباشد، می‌تواند از رخصت فطر استفاده نماید، مشروط به اینکه پیش از اذان صبح، سفر خود را آغاز نموده باشد و با وجود این، روزه گرفتن بهتر است، مگر اینکه روزه او را بی‌تاب سازد، که در این صورت می‌تواند افطار نماید، و قضا لازم می‌گردد.
10. روزه بر کسی که تمام روز بی‌هوش باشد، یا بر شخص دیوانه واجب نیست.
11. اگر شخص بی‌هوش لحظه‌ای در روز به هوش آمد، روزه‌اش درست است.
12. اگر فرض شود، کسی تمام روز خواب رود و شب نیت روزه نموده باشد، روزه‌اش درست است.
13. روزه بر کودک نابالغ واجب نیست، ولی وظیفه والدین است که فرزندان خود را از سن هفت سالگی به روزه‌داری تشویق نمایند و چون احتمال بلوغ از سن نه سالگی است، لذا احتیاط آن است که کودکان را از سنّ هفت سالگی به روزه گرفتن عادت دهند.
14. رکن روزه دو تاست و یا به عبارت دیگر دو چیز در روزه واجب است:
الف: نیت.
ب: امساک و خودداری از مفطرات.
15. روش نیت: نیت به معنای عزم و اراده قلبی بر انجام دادن عبادت است و لفظ آن که مؤکّد نیت قلبی باشد عبارت است از: نیت کردم فردا روزه باشم، روزه ادای فرض ماه مبارک رمضان امسال برای خداوند بلند مرتبه.
16. امساک به معنای خودداری از تمام چیزهایی است که روزه را باطل می‌کند، از صبح صادق تا مغرب شرعی.
17. آنچه از مفطرات روزه می‌باشد و روزه را باطل می‌کنند عبارتند از:
17.1. خوردن و آشامیدن و رسیدن هر ماده‌ای به جوف «خالی گاه» که ورود آن از راه‌های باز طبیعی بدن باشد، حتی استنشاق بخور و دود سیگار و...
17.2. جماع و نزدیکی زناشویی.
17.3. استمنا (خودارضایی: آوردن منی و شهوت به طریق مشروع و غیر مشروع).
17.4. حدوث حیض، نفاس و زایمان.
17.5. جنون و دیوانگی.
17.6. بی‌هوشی مطلق تمام روز که لحظه‌ای به هوش نیاید.
17.7. استفراغ به عمد.
17.8. سرم و آمپولی که رفع تشنگی و گرسنگی نماید.
17.9. حُقنه و اماله (شیاف گذاشتن) روزه را باطل می‌کند.
17.10. معاینه زنان از مفطرات روزه است. خلاصه هر چه از منافذ باز بدن وارد جوف (توخالی) گردد روزه را باطل می‌کند.
18. آنچه روزه را باطل نمی‌کند به شرح زیر می‌باشد:
18.1. استحمام و زیر آب رفتن به شرطی که آب از منافذ طبیعی بدن وارد «جوف» نشود.
18.2. استعمال سرمه در چشم و یا قطره چکانیدن و پماد چشمی.
18.3. تزریق سوزن و آمپول در رگ یا در عضله برای علاج و درمان.
18.4. خوردن و آشامیدن به طریق فراموشی، مشروط بر اینکه به محض متوجه شدن دست بردارد و لقمه را فرو نبرد.
18.5. چیره شدن استفراغ.
18.6. استعمال حنا بر دست یا پا و یا روغن مالی پوست بدن.
18.7. ورود گرد و غبار یا پشه که بدون قصد و اختیار وارد حلق روزه‌دار گردد.
18.8. احتلام (جنب شدن) در حالت خواب در روز رمضان. اما خود را محتلم ساختن روزه را باطل می‌کند.
18.9. موکول کردن غسل جنابت که در شب واجب شده، به بعد از اذان صبح؛ هر چند بهتر است پیش از اذان صبح غسل نماید.
18.10. استفاده از اسپری برای بیمارانی که تنگی نفس دارند، چون ضرورت است روزه را باطل نمی‌کند. (توضیح: اگر روزه گرفتن برای بیماری خطرناک باشد آن فرد بیمار از روزه گرفتن معاف شرعی است و باید به جای هر روز فدیه بدهد).
19. کفاره روزه: مردی که روزه خود را به وسیله جماع عمدی باطل ساخت، علاوه بر گنه‌کاری، امساک بقیه روز و قضای آن، کفاره نیز بر او لازم می‌گردد. کفاره به ترتیب زیر است:
الف: آزاد کردن برده مسلمان.
ب: در صورت نیافتن برده، دو ماه پی‌در‌پی روزه گرفتن.
ج: در صورت عدم توانایی روزه گرفتن دو ماه پی‌در‌پی، شصت مسکین غذا دادن، هر مسکین یک مدّ. (650 گرم برنج)
20. فدیه روزه: فدیه به معنای اطعام مسکین است و در برابر هر روز یک مد طعام واجب می‌گردد.
21. فدیه بر سه قسم است:
21.1. فدیه که موجب اسقاط قضا می‌گردد.
21.2. فدیه که موجب اسقاط قضا نمی‌گردد.
21.3. فدیه تأخیر قضای روزه.
22. فدیه‌ای که قضای روزه را ساقط می‌کند، شامل دو دسته می‌شود:
الف: کسانی که بیماری مزمن دارند.
ب: سالمندان ناتوان.
این دو گروه در اِزی هر روز فدیه می‌دهند و روزه‌شان قضا ندارد.
23. فدیه‌ای که قضای روزه را ساقط نمی‌کند شامل سه گروه می‌شود:
الف: زن باردار که به خاطر ترس از جنین روزه نگرفته است.
ب: زن شیرده که به خاطر ترس از فرزند شیرخوار روزه نگرفته است.
ج: نجات دهنده‌ای که غریقی را نجات داده و موجب شکسته شدن روزه‌اش شده است. در هر سه مورد علاوه بر قضای روزه، فدیه نیز لازم می‌گردد.
24. فدیه تأخیر قضا، مخصوص کسانی است که در قضای روزه سستی کرده‌اند و سال یا سال‌هایی بر آن گذشته است؛ و به تعداد سال‌ها برای هر روز یک فدیه لازم می‌گردد، مثلاً اگر پنج روز قضا دارد و یک سال بر آن گذشته است، پنج مدّ فدیه لازم است و اگر دو سال گذشته است، برای پنج روز، ده فدیه لازم است.
تذکر: فدیه لازم، حتماً باید قوت غالب (برنج) باشد و به هیچ وجه جایز نیست که شخص قیمت فدیه و یا فطریه خود را به مستحق پرداخت کند، مگر این که قیمت آن‌ها را به عاملان توزیع، تسلیم نماید تا به وکالت از او قوت غالب را خریداری و توزیع نمایند، خداوند می‌فرماید:
«وَ عَلَى الَّذینَ یُطیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکین
و بر کسانی که توانایی روزه گرفتن ندارند، غذا دادن هر مسکین لازم است».[15]
و طعام شامل قوت و غذای غالب مردم است. والله اعلم.
روزه‌های حرام
روزه روز شک، سی‌ام شعبان که صحبت از دیدن هلال رمضان می‌شود، اما به ثبوت شرعی نرسیده است.
روز عید فطر.
روز عید قربان.
سه روز «ایام التشریق» 11، 12و 13 حج.
زن در حالت حیض و نفاس.
روزه‌داری بیماری که روزه گرفتن برایش خطر جانی دارد و منجر به مرگ یا شدت بیماری‌اش می‌گردد.
زکات فطر و احکام آن
زکات فطر یا فطریه از ویژگی‌های ماه مبارک رمضان است. به مناسبت پایان ماه روزه و به شکرانه توفیق عبادات و طاعات خدای متعال در ماه ضیافت‌الله که نعمتی است بسیار بزرگ و ارزشمند و نیز برای همدردی با فقرا و مسکینان در روز عید، این واجب اسلامی (دینی) مشروع گشته تا کمکی به مستمندان و نیازمندان باشد و سبب طهارت و پاکیزگی روزه‌دار گردد.
مهم‌ترین مسائل و احکام فطریه
تعریف زکات فطر: زکات فطر، صدقه فطر، فطریه، زکات فِطرَت، سر روزه، سر فطره، نام‌های مختلفی است که مفهوم واحدی دارند و آن عبارت است از: مقدار معین از قوت (غذای) غالب شهر به عنوان واجب شرعی که به مستحق داده می‌شود.
زکات فطر یا صدقه فطر و فطریه و یا... به عید سعید فطر نسبت داده شده است، زیرا که هم‌زمان با غروب آفتاب واجب می‌گردد.
زکات فِطرَت، به فطرت و سرشت مسلمان نسبت داده شده است، چون هر مسلمان زکات سرانه را می‌پردازد.
زکات فطر در سال دوم هجری واجب و مشروع گردید.
دلیل وجوب صدقه فطر، اجماع عملی مسلمانان با استناد به روایت‌های متعدد است که دلالت بر وجوب آن دارند.
فلسفه و حکمت عملی پرداخت زکات فطر، طهارت و پاکیزگی روزه‌دار است که نقصان روزه را جبران می‌کند، همانند سجده سهو که نقصان نماز را جبران می‌کند.
فلسفه اجتماعی زکات فطر، تعاون و همکاری در تأمین غذای بینوایان در روز عید و رمز فراموش نکردن فقرا و نیازمندان است که به شکل عمومی و تکلیف شرعی واجب گشته است.
وقت وجوب زکات فطر، غروب آفتاب شب عید است.
کسی که بعد از غروب آفتاب شب عید فوت کند، زکات فطرش واجب است.
10. نوزادی که قبل از غروب آفتاب شب عید به دنیا آید، فطریه‌اش لازم است.
11. جنین در شکم مادر، فطریه ندارد مگر از باب استحسان نظر به فتوای حضرت عثمان‌بن‌عفان رضی‌الله‌عنه.
12. نوزاد پس از غروب آفتاب شب عید، فطریه ندارد.
13. وقت ادای سر فطره، پیش از رفتن به میعادگاه عید برای مراسم نماز عید می‌باشد و بعد از نماز عید تا غروب آفتاب روز عید ادا ولکن مکروه می‌باشد. حتی‌الامکان قبل از نماز عید بین فقرا پخش گردد.
14. تأخیر در پرداخت فطریه از روز عید حرام و به قضا می‌افتد.
15. وقت وجوب فطریه، شب عید فطر می‌باشد، ولیکن مانعی نیست که چند روز قبل از عید به مصرف مستحقان رسانیده شود، البته با شرایطی که فقها بیان کرده‌اند.
16. از آن‌جا که زکات فطر، زکات سرانه است، بر عموم مسلمانان (مرد، زن، پیر، جوان، بالغ، نابالغ، نوزاد، آزاد، برده، غنی، فقیر، مسکین) واجب است.
17. فقیر از دادن زکات فطر معاف است، که غذای شب و روز عید را نداشته باشد.
18. فقیری که غذای شب و روز عید را ندارد، در صورتی که با گرفتن فطریه غنی شود، واجب است زکات فطر خود را ادا کند.
19. زکات فطر، از آن جا که زکات سرانه است، نصابی ندارد بلکه معیار در توانایی پرداخت آن، اضافه بر نیاز بودن غذای شب و روز عید است.
20. هر شخصی وظیفه دارد فطریه خود و کلیه افراد تحت سرپرست خود را که مخارج روزانه آن‌ها به طریق شرعی بر او واجب است بپردازد، مانند: زن، فرزندان و...
21. اگر سرپرست خانواده‌ای نتواند زکات فطر تمام اعضای خانواده‌اش را بدهد، از مقداری که دارد، به ترتیب اولویتی که ذکر می‌شود فطریه آنان را می‌پردازد: خودش، زنش، کوچک‌ترین فرزندش، پدرش، مادرش و سپس فرزندان بزرگ‌تر تا هر جا که برسد. حتی اگر کم‌تر از صاع (2 کیلو و نیم) داشته باشد، همان اندازه را به جای فطریه خودش می‌دهد.
22. فطریه زن مطلقه به طلاق رجعی (یک طلاقه و دو طلاقه) و یا مطلقه به طلاق بائن (سه طلاقه) که حامله باشد بر شوهر واجب است، چون نفقه ایشان در زمان عِدّه بر طلاق دهنده می‌باشد.
23. فطریه مهمانان شب و روز عید بر صاحب‌خانه نیست، همچنین فطریه کسانی که در طول ماه مبارک رمضان در منزل کسی زندگی می‌کنند، با این که غذای سحر و افطاری نیز تناول می‌کنند، مگر از باب فضیلت و احسان.
24. مقدار واجب فطریه برای هر فرد، یک صاع نبوی است و آن پیمانه‌ای است که در وزن معادل سه چارک محلی، یعنی 2500 گرم (2 کیلو و نیم) از قوت غالب شهر یعنی برنج می‌باشد.
25. قوت غالب باید از دانه سالم و بی‌عیب باشد، پس برنج کرم زده و یا شکسته و خورده شده یا آرد برنج هر چند به مصرف می‌رسد جایز نیست.
26. فطریه باید به کسانی که مستحق زکات هستند داده شود و دقت گردد بر اساس نیاز نیازمندان اولویت‌بندی شود.
27. فطریه هر کدام از اعضای خانواده را با نیت جدا کرده و سپس همه را با هم مخلوط کرده و بین مستحقان تقسیم نمایید.
28. افرادی که نیتشان معتبر است مانند عاقل، بالغ و بچه ممیز خودشان نیت فطریه را می‌کنند و افرادی که نیتشان معتبر نیست مانند خردسال و دیوانه، ولی و سرپرست آنان نیت می‌کند.
29. انتقال فطریه از شهری به شهر دیگر با وجود مستحقان جایز نمی‌باشد.
30. پرداخت قیمت فطریه، یعنی به جای قوت غالب، پرداخت نقد و یا جنس دیگر، در مذهب امام شافعی (رحمةالله) و همچنین در مذهب امام مالک و امام احمدبن‌حنبل (رحمهماالله) جایز نمی‌باشد.
31. اگر مؤسسه یا افرادی متعهد گردند که فطریه مردم را به طریق عادلانه و کارشناسی شده جمع‌آوری نمایند و سپس بر اساس مقررات فقهی اقدام به خرید قوت غالب شهر نمایند و وکالت در خرید قوت و توزیع آن داشته باشند، بلامانع می‌باشد.
[1] صحیح ابن‌خزیمه از أنس‌بن‌مالک
[2] حدیث از أنس‌بن‌مالک (رض) به روایت امام احمد و نسائی و ابن‌ماجه می‌باشد.
[3] بخاری و مسلم از ابوهریره (رض) روایت کرده‌اند.
[4] بخاری و مسلم از عبدالله‌بن‌عباس (رض) روایت کرده‌اند.
[5] مسلم از ابوهریره (رض) روایت کرده است.
[6] حدیثی است که پیامبر از خداوند متعال روایت کند. برای شناخت احادیث قدسی و فرق آن با قرآن و حدیث نبوی رجوع گردد به کتاب: شرح اربعین نبوی، تألیف: استاد شیخ محمدعلی خالدی سلطان‌العلما، ص275، چاپ: مظاهری، ناشر: انجمن خیریه بندرعباس، تاریخ چاپ: اسفند ماه 1362.
[7] مسلم از ابوهریره (رض) روایت کرده است.
[8] مسلم از ابوهریره (رض) روایت کرده است
[9] بخاری و مسلم از ابوهریره (رض) روایت کرده است
[10] بخاری از ابوهریره (رض) روایت کرده است
[11] روایت ابوداود از ابن‌عمر (رض) و ابوداود از معاذبن‌زهره (رحمه‌الله)
[12] صحیح بخاری و مسلم از ابوهریره (رض)
[13] سنن ترمذی از زیدبن‌خالد (رض)
[14] یک فرسنگ 6 کیلومتر و 16 فرسنگ 96 کیلومتر و این مقدار به مسافرت قصر معروف است.
[15] قرآن کریم، سوره بقره، آیه184
